شواهد حضور ریفت قاره‌ای ژوراسیک در پهنه راور، جنوب بلوک طبس

مقدمه

پهنه راور سرزمینی است که در بخش جنوبی بلوک طبس واقع گردیده است. این پهنه بین دو گسل مرزی نایبند در خاور و کوهبنان در باختر به شکل گوه‌ای محصور گشته است. از شمال نیز این پهنه به کوه‌های با روند خاوری-باختری منطقه نایبندان محدود می‌شود. نهشته‌های مزوزوئیک با تنوع بیشتری نسبت به سایر سنگ‌های رسوبی در این منطقه گسترش دارند(Kluyver et al., 1981a; Kluyver et al., 1981b، سهندی و رحیم‌زاده‌، 1370؛ مهدوی و همکاران، 1375؛ آقانباتی و سعیدی، 1390). از این رو بررسی تحولات تکتونیکی این پهنه که شواهد آن به نوعی در توالی‌های رسوبی منطقه ثبت گردیده، امکان‌پذیر خواهد بود. چندین حادثه تکتونیکی و رخدادهای فرعی دگرشکلی مربوطه در ژوراسیک و سنوزوئیک در این پهنه گزارش شده است (برای مثال: آقا نباتی، 1383). مهمترین حادثه چین‌خوردگی که چهره کنونی پهنه راور را شکل داده، در حقیقت حادثه همزمان با رسوبگذاری کنگلومرای کرمان در زمان پالئوسن – ائوسن بوده است (کاربخش راوری، 1393). بازسازی چین‌ها به وضعیت قبل از چین خوردگی، ما را به الگوی توزیع رخساره‌ای معنی‌داری سوق می‌دهد. از این رو بررسی تحولات تکتونیکی منطقه براساس تغییرات رخساره‌ای چینه‌شناسی در امتداد لایه‌ها، ساختارهای همزمان با رسوبگذاری، ناپیوستگی‌ها خصوصاً از نوع دگرشیبی و نهایتاً فعالیت‌های ماگمایی همزمان را امکان پذیر می‌سازد.

 روش کار

 ضرورت انجام این تحقیق بر پایه این سوال اساسی بنا  نهاده شده است که علی‌رغم برجای ماندن ملانژهای افیولیتی کرتاسه در ایران مرکزی که خود بقایای اقیانوسی قدیمی محسوب می‌گردند، تاکنون شواهد زمین‌شناسی محکمی مبنی بر شکسته شدن پوسته قاره‌ای ایران مرکزی به یک حوضه اقیانوسی در جایی گزارش نشده است! مطالعه پهنه راور ممکن است بتواند این خلاء را پر کند. پیمایش‌های صحرایی گسترده و تعقیب رخساره‌ها و ضخامت نهشته‌های ژوراسیک از یک سو در کنار بررسی ژئوشیمیایی بازالت‌های سری راور، و از سوی دیگر مطالعه ساختارهای دگرشیبی و پاره‌ای مطالعات آزمایشگاهی دیرینه‌شناسی بخش‌های مختلف این تحقیق چند زمینه‌ای بوده‌اند.

 بحث

چینه‌شناسی توالی‌های رسوبی ژوراسیک – کرتاسه

  در پهنه راور، نهشته‌های تخریبی ضخیم با رخساره‌های مرتبط با محیط‌های دلتایی، رودخانه‌ای، دریاچه‌ای، دریایی کم عمق تا عمیق موسوم به سازندهای هجدک و بغمشاه به طور ناپیوسته سازندهای قدیمی‌تر نظیر نایبند، شمشک و بادامو را می‌پوشانند. ضخامت این توالی‌ها از جنوب پهنه راور به سمت شمال، یعنی در جهت مرکز بلوک طبس، افزایش می‌یابد (Naimi Ghassabiyan et al., 2010). ضخامت سازند هجدک از خاور به باختر شدیداً کاهش می‌یابد، در حالی که ضخامت سازند بغمشاه از جنوب خاور به سمت شمال افزایش چشمگیری نشان می‌دهد. اسلامپ‌ها در نهشته‌های توربیدایتی شمال خاور راور، در سازند بغمشاه (Kluyver et al., 1981b)، نشان می‌دهند که رسوبات آواری ریز دانه از خاور به جنوب باختر حمل شده و در محیط عمیق‌تری رسوب کرده‌اند. دو سازند مذکور به اشکال متفاوتی توسط توالی‌های کربناته دریایی کم عمق، موسوم به آهک‌های پکتن‌دار، و میان لایه‌هایی از تبخیری‌های گچی، مربوط به محیط‌ سبخایی، پوشانیده شده‌اند (شکل.1).

شکل1.نقشه ریفت راور

این نهشته‌ها عمدتاً در بخش میانی پهنه راور و از جنوب تا شمال گسترش دارند. ضخامت بخش گچی این توالی‌ها به سمت شمال افزایش یافته تا جایی که از واحد گچ مگو سخن بعمل می‌آید (آقانباتی و حقی پور، 1357). بایستی متذکر شد که ضخامت‌های زیاد و غیرعادی گچ در منطقه راور، اغلب منشاء تکتونیکی داشته و عمدتاً مرتبط با شکل‌گیری چین‌های ناهماهنگ  می‌باشد. در منطقه راور، حجم قابل ملاحظه‌ای از روانه‌های بازالتی و دایک‌های مافیک به همراه نهشته‌های کربناته-تبخیری ظاهر شده و سری راور خوانده شده است (حاج ملاعلی،1374). ما در اینجا توالی‌های نامبرده فوق را سری همزمان با ریفت خوانده‌ایم. بر روی سری راور، یک توالی از مارن‌های گچی و تبخیری‌های قرمز رنگ که بر روی نقشه‌های زمین‌شناسی منطقه با علامت (JK) مشخص شده‌اند (حاج ملاعلی،1374)، ظاهر می‌گردد. در پاره‌ای از مناطق، در این نهشته‌های تخریبی تدریجاً و به سمت افق‌های بالایی، کربنات‌های دریایی کم عمق اربیتولین‌دار کرتاسه زیرین ظاهر می‌گردد. این درحالی است که در مناطقی نظیر کوه دربند و ریحان، این نهشته‌ها با دگرشیبی مشخص بر روی نهشته‌های قدیمی‌تر قرار می‌گیرند. چنین ناپیوستگی‌هایی به وضوح حکایت از ناآرامی‌های تکتونیکی و بالا آمدن پی‌سنگ دارد. لایه‌های کرتاسه زیرین به  طور پیوسته به کربنات‌های ضخیم دریایی هیپوریت‌دار، متعلق به کرتاسه بالایی، می‌پیوندند. به طوری که تقریباً در سراسر پهنه راور، خصوصاً در باختر منطقه، نهشته‌های بر جای مانده از پیشروی دریای مذکور را می‌توان ملاحظه نمود. به مجموعه توالی‌های انتهای ژوراسیک تا کرتاسه بالایی، سری بعد از ریفت اطلاق می‌کنیم.

  رخساره‌های مخلوط

در برخی از مناطق پهنه راور نظیر تاشک، ریحان و گزک می‌توان مخلوطی رسوبی- تکتونیکی شامل مجموعه‌های سنگی درهمی با طبیعت سازندهای شکسته  تا ملانژهای رسوبی را مشاهده نمود. در این مجموعه، بلوک‌ها با ابعاد و جنس‌های متفاوتی از سنگ‌های دولومیتی، ماسه سنگی و سنگ‌های ماگمایی نظیر دیاباز دیده می‌شوند که در خمیره‌ای از گچ تا شیل جای گرفته‌اند. برخی از این مجموعه‌ها، به سری دسو نسبت داده شده‌اند (مهدوی و همکاران،1375). اخیراً موفق شده‌ایم بقایای آهکی برخی از بلوک‌های دولومیتی شده در منطقه ریحان را شناسایی کرده و توسط فرامینیفرها تعیین سن نماییم. این ریز ‌دیرینه‌ها، سن ژوراسیک را محرز نموده‌اند (شکل.2).

این مشاهده نشان می‌دهد که مخلوط فوق می‌تواند سن ژوراسیک فوقانی و حتی جوانتر داشته باشد. بنابراین مخلوط فوق به احتمال زیاد نمی‌تواند متعلق به سری دسو باشد، هرچند که اعتقاد بر این داریم که بخشی از فرآیند مخلوط شدگی در منطقه راور می‌تواند به سبب جابه‌‌جایی گچ‌ها، آنهم همزمان با فعالیت‌های تکتونیک بعد از رسوبگذاری باشد؛ اما همچنین نمی‌توان نقش فرآیندهای مخلوط شدگی همزمان با رسوبگذاری ژوراسیک، فعالیت گسل‌های نرمال، بالا آمدن بلوک گسله‌ها و فروریزی قطعاتی از آنها به درون حوضه‌های رسوبی مجاورشان را نادیده گرفت.

شکل2. تعیین سن میکروفسیل­های فرامینیفرهای بنتیک؛ نمونه گرفته شده از بلوک‌های اهکی دولومیتی شده از سری تاشک؛ منطقه ریحان.

ولکانیسم قاره‌ای

همزمان با شکل‌گیری سری راور و حتی کمی پس از آن، حجم قابل ملاحظه‌ای از روانه‌های بازالتی وزیکوله و دایک‌ها و استوک‌های دیابازی سبز رنگ، نهشته‌های قدیمی‌تر را قطع کرده‌اند و در جنوب راور به وضوح همراه با رسوبگذاری گچ‌ها سرد شده‌اند. مقادیر کمتری آندزیت و ریولیت بخش حجیم مافیک را همراهی می‌کنند. مطالعات ژئوشیمیایی ما بر روی این مجموعه آذرین بیان می‌دارد که این خروجی‌ها متعلق به نوعی ماگمای مافیک آلکالن قاره‌ای هستند (شکل.3) که اغلب در محیط‌های تکتونیکی کششی ظاهر می‌شوند) برای مثال؛ Tappe, 2004). ظهور این ماگماتیسم همزمان با فعالیت‌های تکتونیکی در منطقه که سبب ظهور ناپیوستگی‌های زاویه‌دار گشته را می‌توان به مرحله انفصال ریفت یا Breakup نسبت داد؛ این حادثه ممکن است مطابق با مرحله گذر ریفت به اشتقاق  باشد.

شکل 3. نمایش موقعیت سنگ­های مورد مطالعه در دیاگرام طبقه­بندی سنگ­های ولکانیک (Middlemost, 1994)(A)؛ نمایش موقعیت تکتونیکی سنگ­های مورد مطالعه در دیاگرامMno- 10TiO₂- 10P₂O₅ (Mullen, 1983)  (B). OIT= تولئیت­های جزایر اقیانوسی، CAB=بازالت­های کالکوآلکالن،  MORB= بازالت­های پشته­های میان اقیانوسی، OIB= بازالت­های جزایر اقیانوسی، IAT= تولئیت­های جزایر قوسی، Bon= بوننیت­ها.

   چرا ریفت قاره­ای؟

 تحول توالی­های رسوبی در اغلب محیط­های ریفتی از یک سری ضخیم رودخانه­ای- دریاچه­ای آغاز گشته و پس از فرونشست بستر ریفت­ها و اتصال آنها به دریاهای باز و راهیابی آب­های آزاد به آنها، تهنشینی ضخامت­های زیادی از نهشته­های تبخیری- کربناته را منجر می­گردد (برای مثال؛ Van der Pluijm and Marshak, 2004). با تداوم کشش و گذر به مرحله اشتقاق، ضخامت­های زیادی از رسوبات دریایی و از جمله کربنات­های پس از ریفت ساختارهای مرحله همزمان با ریفت را به طور دگرشیب می­پوشاند. لازم به ذکر است که حادثه تکتونیکی به وقوع پیوسته، متفاوت از حوادث چین‌خوردگی و بروز فابریک­های نافذ دگرشکلی است که در هنگام حوادث کوهزایی فشارشی به وقوع می‌پیوندند. در اینجا ناآرامی تکتونیکی به شکل شکسته شدن پی­سنگ، فرونشست بلوک ها، کج شدن آنها و بروز دگرشیبی­ها قابل توضیح است. در همین مرحله و همزمان با بالا آمدن استنوسفر و کاهش فشار، فرآیند ذوب بخشی گسترده می‌تواند سبب تولید حجم بالایی از ماگمای بازالتی آلکالن قاره­ای در کنار ماگمای فلسیک و ظهور ماگماتیسم دوقطبی یا Bimodal باشد.

نتیجه‌گیری

توالی­های رسوبی ضخیم مربوط به ژوراسیک میانی تا کرتاسه بالایی در پهنه راور را می­توان از دیدگاه تکتونیکی در دو گروه جای داد:

توالی­های همزمان با مرحله شکسته شدن پوسته، زمانی که سازندهای هجدک، بغمشاه، لایه­های
 پکتن­دار و تبخیری و گدازه­های مرتبط موسوم به سری راور شکل میگیرند (Syn-rift stage).

یک مرحله ولکانیسم گسترده بازالت آلکالن همزمان با بروز نا آرامی­های تکتونیکی و در پی آن فرونشست لیتوسفر و پیشروی مجدد دریا و رسوبگذاری نهشته­های دریایی. سازندهای کرتاسه زیرین و بالایی شباهت به توالی­های بعد از ریفت و گسترش حوضه پلاتفرم قاره­ای بر روی لبه غیرفعال قاره­ای دارند (Post-rift stage).

    تداوم گسترش این سیستم ریفت در کرتاسه، در مناطق مجاور بلوک طبس نظیر گودال بیابانک و پلاتفرم خور در شمال باختر منطقه ممکن است منجر به شکل‌گیری باریکه‌های اقیانوسی پشت کمان نئوتتیس در قلمرو ایران مرکزی شده باشد. افیولیت ملانژهای نائین و دهشیر–بافت می­توانند بقایای چنین اقیانوسی باشند. عملکرد تکتونیک فشارشی در طی سنوزوئیک سبب شده که با وارونگی تکتونیکی، پاره‌ای از گسل­های نرمال مرحله ریفتی مجدداً فعال گشته و چهره بهم ریخته امروزی پهنه راور را سبب گردند.