
تعداد نشریات | 21 |
تعداد شمارهها | 314 |
تعداد مقالات | 3,321 |
تعداد مشاهده مقاله | 3,546,627 |
تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 2,591,252 |
نشانه شناسی تصویری نقوش دیوارنگارههای خانه قریشی آمل | ||
نگارینه هنر اسلامی | ||
دوره 11، شماره 28، اسفند 1403، صفحه 97-116 اصل مقاله (3.29 M) | ||
نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
شناسه دیجیتال (DOI): 10.22077/nia.2025.8140.1878 | ||
نویسندگان | ||
ثمره رضائی1؛ عطیه یوزباشی* 2 | ||
1دانشجوی دکتری تاریخ تطبیقی و تحلیلی هنر اسلامی، دانشکده هنر، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز | ||
2عضو هیأت علمی وابسته گروه نقاشی، دانشگاه ازاد اسلامی واحد تهران مرکزی، تهران، ایران | ||
چکیده | ||
دیوارنگارههای دورۀ قاجار، بهویژه در خانههای تاریخی، گنجینهای ارزشمند از مفاهیم فرهنگی، دینی و اجتماعی این دوره محسوب میشوند. این نقوش که اغلب با دقت و ظرافت خاصی ترسیم شدهاند، نمادی از باورها و جهانبینی مردمان آن عصر هستند و میتوانند بهعنوان اسنادی تصویری برای بازشناسی تحولات هنر و معماری قاجار مورد مطالعه قرار گیرند. خانۀ قریشی آمل، بهعنوان یکی از برجستهترین نمونههای معماری این دوره، با دیوارنگارههایی متنوع و سرشار از مفاهیم نمادین، فرصتی منحصربهفرد برای تحلیل نشانهشناختی فراهم میکند. این پژوهش با هدف بررسی عمیقتر مضامین و معانی پنهان در لایههای مختلف نقوش دیوارنگارههای این خانه، تلاش میکند تا ارتباط این نقوش با باورهای دینی، فرهنگی و اجتماعی قاجاری را آشکار کند. تحلیل دیوارنگارهها در این پژوهش، فراتر از توصیف صرف، در جستوجوی معناهای نهفته و دلالتهای نمادین آنهاست تا بتواند به درک جامعی از دیدگاههای هنری و اعتقادی هنرمندان و مخاطبان آن دوره دست یابد. پرسشهای پژوهش بدین شرح است: 1. چه مضامینی در دیوارنگارههای خانۀ قریشی آمل قابل مشاهده است؟ 2. بار معنایی لایههای نقوش خانۀ قریشی آمل براساس رویکرد نشانهشناسی تصویری چیست؟ روش پژوهش مبتنی بر روش توصیفی ـ تحلیلی است. روش نمونهگیری به شکل انتخابی با حجم نمونۀ چهار دیوارنگارۀ کلی است که خود دارای دوازده نقش جزئی است و با رویکرد نشانهشناسی تصویری بر مبنای دلالتهای صریح و ضمنی مورد تحلیل کیفی قرار گرفته است. نقوش دیوانگارههای خانۀ قریشی آمل شامل دستهبندی حیوانی، گیاهی، نمادین، انسانی و شکار هستند که از این میان به ترتیب، نقش طاووس به جلوگیری از ورود شیطان به بنا، نقش خرگوش به بهزانودرآوردن دشمنان، نقش دارکوب به محافظت از درختان و نقش شانهبهسر بهطور کلی بر انسان کامل دلالت دارند. در دستهبندی نقوش گیاهی، دلالت صریح بر نقش درخت زندگی در قالب درخت سرو و نقش گلدانی وجود دارد که نقش درخت زندگی نماد درخت طوبی و استفاده از نقوش گلدانی برانگیزانندۀ حسی شورانگیز در نمای خارجی بنا در چشم مخاطب است. در دستهبندی نقوش نمادین، اژدها بر خنثیکردن نیروی منفی، خورشیدخانم بر الوهیت و ذات حق تعالی و لطف و رحمت ایشان و زن ـ پرنده بر ملائک و فرشتگان اشاره دارد. نقش انسانی مرد شکارچی بر اهمیت بازتاب زندگی روزانه توسط هنرمند بومی دلالت دارد و نقش جدال شیر و گوزن در دستهبندی نقوش شکار نماد مفهوم قدرت و شوکت است. نتایج حاکی از متأثربودن نقوش از باورهای دینی و فرهنگ ایرانی و طبقات اجتماعی دورۀ قاجار است. با توجه به اهمیت فرهنگی و هنری بناهای دورۀ قاجار، حفاظت از آنها ضروری است. بدین منظور پیشنهاد میشود که از نقوش تزیینی این بناها در هنر معاصر، الهام گرفته شود تا علاوه بر حفظ این میراث، ارتباطی میان گذشته و حال برقرار گردد. | ||
کلیدواژهها | ||
نشانهشناسی؛ دیوارنگاره؛ دوره قاجار؛ خانه قریشی؛ آمل | ||
مراجع | ||
اثنیعشری، نفیسه (1399). «تحلیل نشانهشناسی تصویر ناصرالدینشاه بر سطح نخستین اسکناس ایران (بهمثابۀ یک متن تصویری و بُعدی نوین از ابعاد گرافیک ایران)». مبانی نظری هنرهای تجسمی، دورۀ پنجم، شمارۀ 1، صص. 143ـ134.
افضلطوسی, عفتالسادات؛ جلالیانفرد، ناهید (1397). «نمادشناسی پرندگان در فرهنگ اسلامی (کتابت مرغ بسمالله)». پژوهشنامه گرافیک نقاشی، دورۀ یکم، شمارۀ 1، صص. 40ـ29.
امامیفر، نظامالدین؛ رمضاننیای کینچاه، فرزانه (1399). «نشانهشناسی تصویری با رویکرد تصویر در نقش مرغ بسمالله (مطالعۀ موردی: آثار رضا مافی)». نگره، دورۀ هفدهم، شمارۀ 61، صص. 109ـ95.
بطحایی، مریم؛ اسمعیلی جلودار، محمداسماعیل؛ مرتضایی، محمد (1400). «تأملی بر تنوع مضامین و منشأ نقاشیهای قاجاری شمال ایران با تکیه بر خانۀ حاج قاسمی ـ نوا (آمل)». نگارینۀ هنر اسلامی، دورۀ هشتم، شمارۀ22، صص. 93ـ75.
تقوینژاد، بهاره (1387). «تجلی نقوش گرفتوگیر در فرش دورۀ صفوی». گلجام، شمارۀ 9، صص. 62ـ49.
جوانی، اصغر (1379). «هنر و نماد». هنرنامه، شمارۀ 7. ص30
حافظ. (۱۳۸۳). دیوان حافظ (تصحیح محمد قزوینی و قاسم غنی). انتشارات زوار.
حاجیزاده، محمدامین و دیگران (1403). «مطالعۀ تطبیقی آرایۀ درخت در قالیهای صفوی و قاجار». نگارینۀ هنر اسلامی، دورۀ یازدهم، شمارۀ 27، صص. 50ـ25.
حجازی، معینهالسادات (1395). «بررسی فنون تزیینی خانههای قاجاری شهرستان آمل». چهارمین کنفرانس ملی پژوهشهای کاربردی در مهندسی عمران، معماری و مدیریت شهری، صص. 15ـ1.
حسنی، پروین؛ اسدی، مهیار (1400). «مطالعۀ تطبیقی نقشمایۀ موجود ترکیبی زن ـ پرنده در هنر ایران عصر سلجوقی با هنر تمدنهای بینالنهرین، یونان، هند و آسیای جنوبشرقی». هنرهای زیبا: هنرهای تجسمی، دورۀ بیستوششم، شمارۀ 2، صص. 36ـ27.
خزایی، محمد (1387). «مفاهیم نمادین در هنر طراحی ایرانی». مطالعات هنر اسلامی، دورۀ پنجم، شمارۀ 8، صص. 40ـ25.
خسروی، الهه (1391). «بررسی نقوش و اشکال پرنده در هنر ایران باستان». نقشمایه، سال پنجم، شمارۀ 11، صص. 69ـ84.
دادور، ابوالقاسم؛ خیری، مریم (1392). «کارکرد معنایی دلالتهای صریح و ضمنی در مطالعۀ موردی آثار محمد سیاهقلم». جلوۀ هنر، دورۀ پنجم، شمارۀ 1، صص. 41ـ31.
ربیعزاده، سمیرا؛ طباطبایی جبلی، زهره؛ پیراوی ونک، مرضیه (1398). «بررسی معنا در سورۀ یوسف و نمود آن در نگارههای ایرانی با رویکرد دلالت صریح و دلالت ضمنی». جلوۀ هنر، سال دوازدهم، شمارۀ 1، صص. 20ـ8.
رحمانی، نجیبه؛ محمودی، فتانه (1396). «بررسی سیر تحول نقش هارپی در هنر ایران (از دوران پیش از تاریخ تا دوران معاصر)». هنرهای زیبا، هنرهای تجسمی، دورۀ بیستودوم، شمارۀ 1، صص. 67ـ53.
سجودی، فرزان (1385). «نشانهشناسی زمان و گذر زمان؛ بررسی تطبیقی آثار کلامی و تصویری». پژوهشنامۀ فرهنگستان هنر، شمارۀ 1، صص. 64ـ46.
سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدود بن آدم. دیوان سنایی غزنوی. تصحیح محمدتقی مدرس رضوی. تهران: انتشارات سنایی، ۱۳۸۸.
سهروردی، شهابالدین (1332). عقل سرخ. تهران: انجمن دوستداران کتاب.
شاهپروری، محمدرضا؛ میرزاامینی، سیدمحمدمهدی (1394). «تجلی نقش خورشیدخانم در قالی ایران». جلوۀ هنر،15، صص. 66ـ55.
شجاعی قادیکلایی، حسین (1390). «بررسی عناصر گرافیکی نقوش تزیینی خانههای قاجاری استان مازندران با تأکید بر نقش درخت». پایاننامۀ کارشناسی ارشد، دانشکدۀ هنر، دانشگاه تربیت مدرس.
شکری، سجاد؛ علیاکبری نظر، رضا (1394). «رمزهای خرگوش (نگرشی بر نقش خرگوش در اساطیر، ادیان، ادبیات و فرهنگ عامه)». همایش بینالمللی جستارهای ادبی، زبان و ارتباطات فرهنگی، تهران: مؤسسۀ سفیران فرهنگی مبین.
شمیلی، فرنوش؛ جهانمرد حسینآبادی، بهاره (1401). «بهشت گمشده: مطالعۀ نقش طاووس در نمای بیرونی بناهای تاریخی شهر اصفهان». هنرهای صناعی ایران، دورۀ پنجم، شمارۀ 1، 100ـ89.
شیخی, علیرضا؛ عباسی شوکتآباد, امیرحسین (1401). «بیان تصویری در نقوش گیاهی خانههای قاجاری شهر کاشان (مطالعۀ موردی: خانۀ عباسیان، بروجردیها، طباطباییها، خانۀ عامری)». پژوهشنامۀ گرافیک نقاشی, دورۀ پنجم، شمارۀ 9، صص. 105ـ86.
صباغپور، طیبه؛ شایستهفر، مهناز (1389). «بررسی نقشمایۀ نمادین پرنده در فرشهای صفوی و قاجار از نظر شکل و محتوا». نگره، دورۀ پنجم، شمارۀ 14، صص. 49ـ39.
طاهری، علیرضا (1388). «سیر تحول و طبقهبندی اژدها در نگارگری ایرانی». مطالعات هنر اسلامی، دورۀ پنجم، شمارۀ 10، صص. 22ـ7.
فلاحنیا، سمیه؛ ابویی، رضا؛ پورنادری، حسین (1399). «آسیبشناسی و حفاظت خانۀ قریشی آمل». ششمین همایش بینالمللی مطالعات معماری و شهرسازی در جهان اسلام، تهران، صص. 21ـ1.
متولی، محمد؛ قاضیزاده، خشایار؛ افشاری، مرتضی (1402). «بازجُست بنمایۀ نقش هارپی در هنر ایران از دورۀ باستان تا سلجوقی». هنرهای صناعی اسلامی. سال هفتم، شمارۀ 1، صص. 36ـ25.
محمودی، فتانه (1386). «از متن تا تصویر: زیباییشناسی تصویری با رویکرد به گرونیکا». هنرهای زیبا، دورۀ سیودوم، شمارۀ 32،. صص 100ـ93.
محمودی، فتانه(1390). «مضامین تصویری سقانفارهای مازندران در دوره قاجار» پایان نامه دکتری رشته پژوهش هنر، دانشکده هنر، دانشگاه تربیت مدرس تهران.
معین، محمد (1387). فرهنگ فارسی. تهران: میلاد.
مقبلی، آناهیتا؛ سودیان طهرانی، سارا (1400). «تحلیل نشانهشناسانۀ تمثیلهای منطقالطیر عطار در نقوش تزیینی آرامگاه امامزاده روشنآباد گرگان». نگارینۀ هنر اسلامی، دورۀ هشتم، شمارۀ 22، صص. 37ـ19.
هال، جیمز (1397). فرهنگ نگارهای نمادها در هنر شرق و غرب. مترجم: رقیه بهزادی، تهران: فرهنگ معاصر.
یاحقی، محمدجعفر (1388). فرهنگ اساطیر و داستانوارهها در ادبیات فارسی، تهران: فرهنگ معاصر.
https://worldbirds.com/woodpecker-symbolism (Woodpecker Symbolism & Meaning (+Totem, Spirit & Omens)
Updated on March 5, 2022 / By Garth C. Clifford)/
Saussure, Ferdinand de. Course in General Linguistics. Edited by Charles Bally and Albert Sechehaye, 2020.
Barthes, Roland. Image-Music-Text. Hill and Wang, 1977
| ||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 270 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 82 |