ظهوریان, مریم, عظیمی نژاد, مریم. (1399). ماهیت شناسی نقشمایه "مار" در قالیهای ایرانی با نگاهی به اندیشه جهان‌شناختی اسلامی. , 1(2), 53-68. doi: 10.22077/rajshomar.2020.3353.1002
مریم ظهوریان; مریم عظیمی نژاد. "ماهیت شناسی نقشمایه "مار" در قالیهای ایرانی با نگاهی به اندیشه جهان‌شناختی اسلامی". , 1, 2, 1399, 53-68. doi: 10.22077/rajshomar.2020.3353.1002
ظهوریان, مریم, عظیمی نژاد, مریم. (1399). 'ماهیت شناسی نقشمایه "مار" در قالیهای ایرانی با نگاهی به اندیشه جهان‌شناختی اسلامی', , 1(2), pp. 53-68. doi: 10.22077/rajshomar.2020.3353.1002
ظهوریان, مریم, عظیمی نژاد, مریم. ماهیت شناسی نقشمایه "مار" در قالیهای ایرانی با نگاهی به اندیشه جهان‌شناختی اسلامی. , 1399; 1(2): 53-68. doi: 10.22077/rajshomar.2020.3353.1002
ماهیت شناسی نقشمایه "مار" در قالیهای ایرانی با نگاهی به اندیشه جهان‌شناختی اسلامی
1استادیار گروه باستان شناسی. دانشکده هنر دانشگاه بیرجند
2دانشجوی دکتری. دانشگاه تربیت مدرس. تهران. ایران
چکیده
یکی از نقوشی که دارای معنا و مفهومی انتزاعی بر روی آثار تمدنهای کهن است نماد مار در اشکال مختلف است که باگذشت قرن‌ها بار دیگر بر روی قالیهای اسلامی نمود یافته است. مشهود است که در گذر زمان با تغییر فرهنگ‌ها، مذاهب، سیاست‌ها و... به‌تناسب آن نیز معنا و مفهوم نمادها دچار تحول گردیده و در هر زمان با توجه به بسترهای تاریخی خود معنا می‌یابند. بنابراین نماد مار نیز همچون دیگر نمادها در دوره‌های مختلف همچون پیش‌ازتاریخ، تاریخی و اسلامی مکرراً با مفاهیم متفاوتی تجلی‌یافته است؛ گاه با نقشی مثبت و گاه با نقشی منفی، به‌گونه‌ای که در دوره پیش‌ازتاریخ و عیلامی با نقشی مثبت و ایزد‌گونه ظاهر می‌شود، با ورود دین زرتشت با نقشی منفی ترسیم شده و در دین میترایی بار دیگر با ظاهری مثبت تجلی می‌یابد. این روند تغییر معنایی را تا دوره اسلامی شاهد هستیم. آنچه در این پژوهش مطرح است آن است که در اسلام همچون ادیان مسیح و یهود، مار موجودی منفی تصور می‌شود. بنابراین چگونه می‌توان استفاده این نقش در قالیهای اسلامی و انطباق آن با باور مذهبی اسلامی را معنا بخشید؟ بر این اساس در این مقاله سعی شده با روش تحلیلی- تطبیقی به بررسی و مطالعه آثار به‌جای مانده از دوران تاریخی و همچنین متون کلاسیک فارسی – اسلامی و قرآن کریم پرداخته تا به درک و شناختی درست از معنا و مفهوم نماد مار در قالیهای اسلامی و چگونگی پذیرش این نقشمایه در بافت مذهبی اسلامی دست‌یابیم.
افروغ، محمد، (1390)، نقوش قالی دست‌باف ایرانی، عناصر و نمادهایی از هویت ملی، فصلنامه مطالعات ملی، شماره 4، از صفحه 142 تا 172.
اورنگ، مجید، (1340)، نگاهی به ترجمههای اوستا: آناهیتا ـ ناهید، مجله ارمغان، دوره 31، شماره 2، از صفحه 60 تا 64
اوستا، (1381)، گزارش: جلیل دوستخواه، تهران: نشر مروارید.
الیاده، میرچا، (1388)، رساله در تاریخ ایران ادیان، ترجمه: جلال ستاری، تهران: نشر سروش.
آموزگار، ژاله، (1380)، تاریخ اساطیری ایران، چاپ ششم، تهران: سمت.
باقرپور، سعید، (1391)، بررسی و نمادشناسی نقش مار در تمدنهای باستانی، مجله کتاب ماه و هنر، شماره 167، از صفحه 100 تا 108.
بهار، مهرداد، (1376)، از اسطوره تا تاریخ، تهران: نشر چشمه.
پورخالقی چترودی، مه دخت، (1380)، درخت زندگی و ارزش فرهنگی و نمادین آن در باورها، مجلهی مطالعات ایران دانشگاه شهید باهنر، شماره 1، از صفحه 90 تا 126.
پورداود، ابراهیم، (2536)، یشتها، تهران: نشر اساطیر.
پوپ، آرتور، اکرمن، فیلیس، (1387)، سیری در هنر ایران (از دوران پیش‌ازتاریخ تا امروز)، ویرایش: سیروس پرهام، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی
تاواراتانی، ناهوکو، (1383)، نقش مار در متون کلاسیک ادبیات فارسی، نشر مجله زبان و ادب، شماره 21، از صفحه 147 تا 160
تذکرالاولیا، (1380)، به تصحیح محمد استعلامی، تهران: نشر زوار
چیتسازیان، امیرحسین، آیت‌اللهی، حبیب‌الله، (1384)، طبیعتگرایی و زیباشناسی فرش ایران، گل جام، شماره صفر، از صفحه 16 تا 30.
حبیبی، منصوره، (1381)، سیلک، نمادها و نشانهها (نقوش جانوری و گیاهی)، کتاب ماه و هنر، شماره 49 و 50، از صفحه 118 تا 120.
رضی، هاشم، (1381)، آیین مهر، تهران: نشر بهجت.
رفیع فر، جلالالدین، ملک، مهران، (1392)، آیکونوگرافی نماد پلنگ و مار در آثار جیرفت (هزاره سوم قبل از میلاد)، مجله پژوهشهای باستانشناسی، شماره 4، از صفحه 7 تا 36.
زنگویی، عبدالمجید، (1383)، ترانههای فایز، تهران: نشر ققنوس
ژوله، تورج(1381). پژوهشی در فرش ایران. تهران:انتشارات یساولی.
ژوله، تورج(1392). شناخت فرش؛ برخی مبانی نظری و زیر ساخت های فکری. تهران:انتشارات یساولی.
سرلو، خواد ادواردو، (1381)، فرهنگ نمادها، ترجمه: مهرانگیز اوحدی، تهران: نشر دستان.
شعبانی خطیب، صفرعلی.(1378) فرهنگ نامه تصویری(آرایه ها و نقشه های فرش ایران). تهران: انتشارات سپهر اندیشه.
صدیقیان، مهین دخت، (1375)، فرهنگ اساطیری – حماسی ایران، جلد 1، پیشدادیان، تهران، پژوهشگاه ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت .
صراف، محمد رحیم، (1371)، نقوش برجستههای عیلامی، تهران: نشر جهاد دانشگاهی
ضمیران، محمد و سیحون، فریده، (1372)، نگرش تطبیقی بر اسطوره عشق در فرهنگهای کهن با تکیه‌بر اندیشههای حافظ، مجله ایرانشناسی، شماره 20، از صفحه 745 تا 757.
طاهری، صدرالدین، (1394)، واژگونی مفاهیم یک نماد (بررسی کهن‌الگوی مار و سرزمین هم‌جوار)، مجله هنرهای زیبا – هنرهای تجسمی، شماره 63، از صفحه 25 تا 34.
عالی، فاطمه، (1390)، مار در اساطیر و ادبیات فارسی، مجله بهارستان سخن، سال هفتم، شماره 17 .
غیبی، مژده، ویسی، الخاص، (1394)، تجلی سه نمود حیوانی آناهیتا در افسانههای عامیانه ایرانی، مجله علوم ادبی، شماره 7، از صفحه 113 تا 138.
قلیزاده، خسرو، ضحاک، مار گرگسان در اساطیر ایرانی، مجله مطالعات داستانی، شماره 1، از صفحه 78 تا 102.
کریستی، آنتونی، (1384)، اساطیر چین، ترجمه: محمد حسین باچلان، تهران: نشر اساطیر.
کمندلو، حسین، (1388)، نگاهی به قالیهای محرابی موزه فرش آستان قدس رضوی و بررسی قالی هفت شهر عشق، مجله نگره، شماره 12، از صفحه 19 تا 39.
گلن، ویلیام، مرتن، هنری، (1383)، کتاب مقدس، تهران: نشر اساطیر.
محسنی، زهرا، ابوالقاسم، دادور، (1393)، بررسی تطبیقی نقش (مار - اژدها) در گلیمهای منطقه قفقاز و آناتولی، فصلنامه هنرهای تجسمی نقشمایه، شماره 21، از صفحه 21 تا 32.
مرادی، حسین، (1394)، منشأ نقش مار در مواد فرهنگی هزارۀ سوم پیش از میلاد جنوب شرق ایران؛ نشانه‌ای از ارتباط با عیلام و میان‌رودان، مجله مطالعات باستان شناسی ایران، شماره 2.
مظفری، علیرضا و زارعی، علی اصغر، (1392)، ضحاک و بین‌النهرین، مجله ادبیات عرفان و اسطوره‌شناختی، شماره 33، از صفحه 87 تا 116.
معین، محمد، (1380)، فرهنگ فارسی یک‌جلدی، تهران: نشر سرایش.
مقدم، محمد، (1388)، جستاری درباره مهر و ناهید، تهران: نشر هیرمند.
موتمن، علی، (1347)، قالی و قالیچه، نامه آستان قدس، شماره 37، از صفحه 207 تا 220.
میرزا امینی، سید مهدی، بصام، سید جلالالدین، (1390)، بررسی نقش نمادین ترنج در فرش ایران، گلجام، شماره 18، از صفحه 9 تا 30.
نصیری خرم، شادی، (1395)، بررسی ارتباط طرحهای فرش ایرانی با معماری اسلامی، مجله تحقیقات جدید در علوم، شماره 9، از صفحه 77 تا 90.
هال، جیمز، (1380)، فرهنگ نگارهای نمادها در هنر شرق و غرب، ترجمه» رقیه بهزادی، تهران: فرهنگ معاصر.
هینتز، والتر، (1371)، دنیای گمشده عیلام، ترجمه: فیروز فیروز نیا، تهران: نشر علمی و فرهنگی.
